نمایش خلاق
«نمایش خلاق»
هرچند خلاقیت جزء جدانشدنی هر هنری و از جمله هنر نمایش است، بااین‌حال به نوعی از نمایش فرایندمحور که به سود دست‌اندرکاران کار می‌شود و ربطی به اجرا برای تماشاگران ندارد، اصطلاحاً «نمایش خلاق» می‌گویند. این نمایش شیوه‌ای برای «آموزش و یادگیری بر مبنای گرایش جهانی به بازی نمایشی است که در هر انسانی یافت می‌شود.»
هدف از نمایش خلاق، بیشتر کمک به رشد و پرورش بازیگران است تا سرگرمی تماشاگران. نمایش‌ها را کودکان می‌سازند. اما ماجراها و گفت‌وگوها به جای آنکه از روی متن مکتوب حفظ شوند، اکثراً فی‌البداهه‌اند. تنها چیزهایی که می‌توان به عنوان نوشته موردِتوجه قرار داد،آن‌هایی هستند که بچه‌ها پس از بداهه سازی یک صحنه می‌نویسند و می‌خواهند آنچه را که آفریده‌اند، ثبت کنند. در این نمایش خود راه هدف است. به‌عبارت‌دیگر تأکید بر فرایند تمرین است؛ پرورش توانایی‌های دست‌اندرکاران اهمیت دارد و محصول نهایی یا نیست، یا در اولویت نیست. ازآنجاکه همه انسان‌ها گرایش به بازی نمایشی دارند، این نمایش نظر به پرورش توانایی‌های همه مردم دارد، بازیگر خاصی را تربیت نمی‌کند بلکه همگانی است. همه را به توانایی‌های بازیگری خودآگاه می‌کند. فرایندی از شدن است. فرایندی برای خلاقیت و توانایی حل مسئله است، که همه به آن نیاز دارند از کودکان در کودکستان‌ها تا دانش‌آموزان، شهروندان عادی، افراد دوزبانه، کسانی که دچار چالش‌های درونی هستند، بیماران روانی و نیز زندانیان و در یک کلام همه مردم از فرایند جستجوی آموزشی-هنری نمایش خلاق سود می‌برند. هرچند که معمولاً این نوع نمایش را با بچه‌هایی که در سنین رشد هستند، کار می‌کنند. یعنی روند اجرا مطابق با مرحله‌ای از رشد کودک است اجانین مایر بوسگانا سن کودکان را بین چهار تا نه سال ذکر کرده و نوشته که نمایش خلاق می‌تواند بازی نمایشی اجرای قصه، سفرهای تخیلی، بازی‌های تئاتری، موسیقی و رقص باشد. یوسگان هنجار کلاس نمایش خلاق را «بیایید وانمود کنیم» می‌داند و این البته استفاده از همان «اگر» استانیسلاوسکی است. همان قراردادی است که اگر بر زیان هم نیاید، بسته‌ایم. نمایش خلاق ترکیبی از تئاتر و تعلیم و تربیت است. توانایی‌های بالقوه انسان را به فعل در می‌آورد و تفکر در آن هم شهودی و هم منطقی است. در آزمایشگاه نمایش خلاق آدم‌ها بحران‌ها را می‌آزمایند، نگرش‌ها و توانایی‌های خود را محک می‌زنند، زندگی را در محیطی امن تمرین می‌کنند و به طور فی‌البداهه به آن عکس‌العمل نشان می‌دهند. ازآنجاکه در این نوع نمایش فشار اجرا در کار نیست، بچه‌ها در مراحل رشد از آن تجربه می‌آموزند و بزرگ‌سالان برای مشکلات خود راهِ‌حل پیدا می‌کنند.
نمایش خلاق شامل بسیاری از عناصری است که اغلب با خلاقیت، و یا بخشی از خلاقیت محسوب می‌شود. در این نمایش دانش آموزان تشویق می‌شوند که آگاهانه‌تر و توانمندتر از تمرکز، تخیل ملت، حواس، صدا، عاطفه و قدرت ذهن خود استفاده کنند.دانش آموزان تشویق می‌شوند که قصد و هدف و توانایی را، در خودشان و در دیگران تشخیص دهند و توانایی هر فرد را در زمینه‌های مختلف بسنجند. شرایط فراهم‌شده توسعۀ فردی را افزایش می‌دهد .افزایش دانش و درک از خود و توانایی‌های فرد نیز اغلب از مشارکت در نمایش خلاق ناشی می‌شود. همه این موارد شامل صرفاً بخش‌هایی از خلاقیت در نظر گرفته می‌شود و همه با استفاده از خلاقیت گسترش می‌یابند.
نمایش خلاق همانند دیگر فعالیت‌های خلاق، پیش از آنکه رشد کند و شکوفا شود نیازمند محیطی مساعد است. اگر این محیط فراهم نشود کودکان نسبت به شرکت در چنین فعالیت‌های مشخصی دچار تردید می‌شوند و گاه از آن سرباز می‌زنند. بنابراین چنانچه محیط مساعد فراهم باشد نمایش خلاق بالقوه و بالفعل می‌تواند رشد کند و به صورت جلوه‌ای از یک آموزش طبیعی و صحیح ظاهر شود. نمایش خلاق در برنامه آموزشی دوران کودکی: مربی کودکان در سال‌های اولیه مدرسه وارد کلاس می‌شود و به بچه‌ها پیشنهاد می‌کند تا نمایشی را اجرا کنند. او به آن‌ها می‌گوید که هر چیزی را که لازم دارند بگویند تا او روی تخته‌سیاه بنویسد. او از کودکان کمک می‌گیرد تا آن‌ها را برای اجرای نمایش آماده سازد. کودکان از وسایل و لباس‌های موردِنیازشان در رابطه با نمایش یک لیست تهیه کرده و آن را به مربی می‌دهند و او آن‌ها را روی تخته می‌نویسد. چرا مربی وقت خود را به نمایش برای کودکان اختصاص می‌دهد؟ مربی از اهمیت فعالیت کودک مدار برای کودکان به‌خوبی آگاه است.
برخلاف سایر درس‌ها، درس نمایش خلاق امتحان و رتبه‌بندی ندارد. به همه فرصت ابراز وجود می‌دهد. درست و غلط در آن مطرح نیست. فعالیتی جاری، نمادین و برانگیزاننده است که در زمان حال روی می‌دهد و بداهه سازی در این نوع نمایش اهمیت خاصی دارد. نمایش خلاق گاهی نه به عنوان یک موضوع به‌خودی‌خود، بلکه به عنوان یک روش یا روش تدریس، چند موضوع ارائه می‌شود. اگرچه این درست است و بااینکه وقتی یک کلاس در نمایش خلاق مهارت دارد موفق‌تر است، متأسفانه ثابت شده است که این یک دام برای اکثر معلمان است. در طول درس علوم یا درس تاریخ، به دانش‌آموزان آموزش داده نمی‌شود که بجای چاپ بنویسند. قبل از اینکه بخواهند مهارتی که به‌تازگی کسب کرده‌اند استفاده کنند، به آن‌ها آموزش‌های خاصی در زمینۀ دستخط داده می‌شود. املا به روشی مشابه آموزش داده می‌شود، و به همین ترتیب، نمایش خلاق نیز باید به این شیوه انجام شود. زمانی که بچه‌ها بر الگوهای نمایش خلاق مناسب رده سنی خود مسلط شدند، پس زمان به‌کارگیری این مهارت فرا رسیده است، و معلمان باید از آن در موضوعات مختلف استفاده کنند. متأسفانه بسیاری از معلمان سعی می‌کنند کار در درام خلاق را شروع کند و با استفاده از آن، به عنوان یک روش، برای یک موضوع مانند مطالعات اجتماعی تلاشی برای ترسیم کردن یک حادثه از تاریخ، بدون آماده‌سازی قبلی را انجام دهند، اما ناتوان می‌مانند. با کار مقدماتی کافی، چنین ناتوانی به احتمال زیاد رخ نمی‌دهد. درواقع خلاقیت مهم‌ترین عنصر برای معلم و دانش‌آموز است. برای مربی یا معلم، ازاین‌جهت که در فرایند فعالیت آماده‌سازی نمایش روش‌های بدیع و کارآمد را پیشنهاد می‌دهد و برای دانش‌آموز ازاین‌رو که ذهن خود را به شیوه‌ای خلاقانه برای ورود به تمرین‌ها آماده می‌سازد ضمن اینکه باید تأکید کرد که دانش آموزان در فرایند نمایش خلاق و انواع شیوه‌های نمایشی تعلیمی - تربیتی نه بازیگران حرفهای تئاتر هستند و نه معلمان آن‌ها قصد دارند که از آن‌ها بازیگرانی حرفهای بسازند.
با نمایش خلاق آدم‌ها رفتارهای خود را به اختیار می‌گیرند و مهارت‌های مهار نفس را تقویت می‌کنند. نمایش قدرت تغییر دارد و فرد در آن می‌تواند هویت، محل و غیره را تغییر دهد. جهانی نو بیافریند، در آن گام بگذارد، بخشی از آن باشد و در پایان آن را خراب کند.در نمایش خلاق فرایند کار نتیجه و محصول کار است. درواقع محصولی وجود ندارد. طبق قرارداد در این نمایش هیچ شخص بازی، تمرین برای اجرا، متن، حفظ کردن نقش، وسیله صحنه، لباس، صحنه‌آرایی و گریمی وجود ندارد. هرچند از بعضی از این عناصر هم می‌توان استفاده کرد، اما چنان‌که پیداست عمده نیستند.باید توجه داشت که فرایند نمایش خلاق مداوم است. مفاهیم و فنون آن به هم پیوسته‌اند. در بسیاری از موارد آفرینش گروهی نیز صورت می‌گیرد که البته تحت نظر مربی است.
ویژگی‌های نمایش خلاق
اولین ویژگی این است که نمایش خلاق گریزان از تعریف و اندازهگیری هست و تعریف و اندازهگیری ارزش‌های آن دشوار است. چگونه می‌توان مطمئن شد که رشد در اعتمادبه‌نفس، وابستگی، درک اجتماعی و سلامت عاطفی در بستر این هنر به دست آمده؟ چگونه بینش‌هایی که از مطالعه آن‌ها به دست می‌آید، اندازهگیری می‌شود، و چگونه می‌توان توانایی بیان افکار فرد از طریق یک رسانه هنری که می‌تواند سبب رشد واژگان، درک فرازبانی فرد شود را اندازهگیری کرد؟ همۀ این‌ها اهدافی هستند که رهبران نمایش خلاق می‌توانند برای آن‌ها کار کنند. بدیهی است که اندازهگیری چنین نتایجی دشوار است، اما یکی از جنبه‌های یادگیری کودکان است. این‌ها دلیل دیگری برای کندی پذیرش نمایش خلاق توسط مدارس دولتی ماهیت رهبران نمایش خلاق بوده است. آن‌ها معمولاً انجام دهندگان آموزشی هستند و بیشتر به استفاده از نظریه‌ها با کودکان علاقه‌مند هستند تا نوشتن برای همکاران. رهبران درام برای کودکان که معمولاً از پس‌زمینۀ تئاتر می‌آیند و به زندگی فعال و درگیر عادت دارند، به‌ندرت به نظریه‌ها علاقه‌مند هستند.وظیفه پرزحمت و اغلب بی پاداش نوشتن در مورد آن‌ها ایده‌ها. درنتیجه، میزان نظریه در مورد نمایش خلاق است محدودتر از برخی مباحث دیگر است. اما به‌طورکلی می‌توان ویژگی‌های زیر را برای نمایش خلاق برشمرد:
- غیررسمی است.
- به سود دست‌اندرکاران کار می‌شود.
- ربطی به اجرا برای تماشاگران ندارد.
- مشارکتی است و همه در آن ناظر بر کار دیگران و به عبارتی کارشناس هستند.
در حیطه‌های پرورشی و اصلاح و ارتقای رفتار نیز نمایش خلاق بسیار تأثیرگذار است. با این شیوۀ نمایشی و به‌ویژه در دوران خردسالی و کودکی، ناهنجاری‌های رفتاری از قبیل گوشه‌گیری، پرخاشگری، افسردگی و خصیصه‌هایی که به‌صورت رفتار عمومی کودکان و باورهای مشترک بین آن‌ها به تثبیت رسیده است، قابلِ‌تغییر و اصلاح است. در نمایش اخلاق، کودکان فرصت ابراز وجود پیدا می‌کنند و علائقی را که شاید در بسیاری از آن‌ها سرکوب شده است، بروز می‌دهند. البته این وظیفۀ مهم مربی - کارگردان است که بتواند محیطی را فراهم کند که کودکان در آن با احساس آرامش و امنیت، حرفهای دل خود را به زبان بیاورند و درعین‌حال شنوای حرفهای دیگران باشند. در جامعه‌ای که حتی دو دوست به هنگام درد دل کردن، حرفهای یکدیگر را نمی‌شنوند و هریک در انتظار است تا با پایان یافتن حرف دیگری، حرف خودش را بزند، نمایش خلاق، گوش دادن و شنیدن را یاد می‌دهد.
منابع
_ آقاعباسی، یدالله ( ۱۳۸4). نمایش خلاق، قصه گویی و تئاترهای کودکان و نوجوانان ، تهران، قطره.
_ امینی، رحمت (۱۳۹۰). تاتر پداگوژیک: تعلیمی، تربیتی مبانی و معیارها. تهران: نشر افراز.