درباره نمایش‌های کاربردی
تئاتر کاربردی
Applied Theatre
یکی از طبقه‌بندی‌های کلی در باب هنر، طبقه‌بندی‌ای است که هنر را به دو شاخه تقسیم می‌کند: «هنر زیبا[1]» و «هنر کاربردی[2]». هنرهای زیبا بدون توجه به کارکرد، براساس ذهنیت و خلاقیت هنرمند خلق شده است؛ درآنها کیفیت‌های زیباشناختی براساس ذوق و سلیقه قضاوت می‌شوند. از سوی دیگر هنرهای کاربردی علاوه بر در نظرگرفتن جنبه‌های زیباشناسانه با هدف کارایی شکل می‌گیرند. «زیبایی» معیار اصلی در تعریف هنرهای زیبا و «کاربرد» مهم‌ترین معیار برای تعریف هنرهای کاربردی است. البته تداخل نیز در میان این دو گروه وجود داشته و گسترۀ این هنرها در طول تاریخ تغییر پذیرفته است. فرهنگ لغت آکسفورد، اگرچه هنر کاربردی را اصطلاحی در جهت ایجاد تمایز از هنر زیبا معرفی می‌کند اما متذکر می‌شود که اغلب هیچ خط تفکیک‌کنندۀ واضحی بین این دو دسته از هنر وجود ندارد. دانش‌نامۀ ویکی‌پدیا هنر کاربردی را این‌چنین تعریف می‌کند: کاربرد طراحی و زیبایی‌شناسی با هدف کارایی و استفاده روزمره؛ و این در حالی است که هنر زیبا برای تحریک فکری نظاره‌گر یا حساسیت‌های دانشگاهی ایفای نقش می‌کند، و هنر کاربردی، طراحی و آرمان‌های خلاق را با مقصود کاربردپذیری به هم می‌آمیزد. به طور مشخص می‌توان این دو دستۀ کلی در طبقه‌بندی هنر را در هر یک از هنرها و مدیوم‌های هنری به طور منفرد و ویژه مورد بررسی قرار داد. در این راستا مدیوم تئاتر نیز قابل طبقه‌بندی به این دو دستۀ کلی خواهد بود؛ البته با این تفاوت که گاه مقصود از تئاترکاربردی با تعاریف کاربرد در سایر هنرها متفاوت است. اگرچه اصلی‌ترین مفهوم از کاربرد خواه در هنرهای کاربردی و خواه در تئاتر کاربردی، همان مفهوم «استفاده» از آن هنر یا مدیوم در زندگی روزمرۀ انسان است.
اصطلاح «تئاترکاربردی[3]» و «درام کاربردی[4]»، اصطلاحاتی تقریبا نوظهور در دنیای تئاتر محسوب می‌شوند که به طور مشخص از دهۀ 1990 بر سر زبان‌ها افتادند. «این عناوین، عناوینی اختصاری برای انواع فعالیت‌های نمایشی هستند که عمدتاً خارج از نهادهای عرفی تئاتر غالب‌اند و مشخصاً برای سود رساندن به افراد، اجتماعات و جوامع منظور شده‌اند. واژۀ مرکب درام/تئاتر کاربردی تجارب گوناگونی نظیر آموزش با نمایش[5]، تئاتر در حوزۀ آموزش[6]، تئاتر در حوزۀ آموزش سلامت، تئاتر برای توسعه، تئاتر در زندان‌ها، تئاتر اجتماعات، تئاتر میراث[7] و تئاتر یادبود[8] را شامل می‌شود.
تئاتر مرسوم و تئاتر کاربردی
اگر سرآغاز تئاتر به عنوان یک نهاد را یونان باستان در نظر بگیریم، این ارسطو[9] بود که در نخستین کتاب تئوری تئاتر جهان یعنی بوطیقا، تئاتر را به عنوان نهادی اخلاقی مطرح می‌کند. در همان زمان در یونان، تئاتر تعهد اجتماعی و سیاسی را نیز به تدریج توسط افرادی چون اوریپید[10] و آریستوفان[11] عهده‌دار شد. در ادامه جنبه‌های سرگرمی‌ساز تئاتر که در یونان توام با جنبه‌های اخلاقی، اجتماعی و سیاسی بود، در روم فزونی یافت و در این دوران جنبه‌های سرگرمی‌ساز تئاتر با افزایشی روزافزون و گاه افراطی مواجه شد. در طول تاریخ تئاتر این دو جنبۀ توامان تئاتر یعنی سودمندی و پرداختن مسائل اخلاقی، اجتماعی و سیاسی از یک سو و جنبۀ سرگرمی‌ساز بودن از سوی دیگر، فراز و نشیب‌های فراوانی را از سر گذراند. به عنوان مثال تئاتر در دورۀ قرون وسطی کارکردی آموزشی در بیان آموزه‌های کلیسا بر عهده داشت و بعدتر در دوران نئوکلاسیک[12]، گفته می‌شد، کارکرد همۀ نمایشنامه‌ها آموزش دادن و لذت بخشیدن است. در دوران معاصر هر مکتب هنری به فراخور ایدئولوژی و آرمان‌های خویش کارکردی منحصربه فرد از تئاتر طلب می‌کرد. پیسکاتور[13] جنبه‌های مستند و سیاسی تئاتر را در نظر داشت و برشت[14] با تکمیل نظریات وی، تئاتر را ابزاری برای تغییر در جهت ایده‌های مارکسیستی به کار گرفت و جنبه‌های پداگوژیک[15] و آموزشی تئاتر بار دیگر به غایت مطلوب بدل شد. در این تطور و خصوصا در اواخر سدۀ بیستم گاه اولویت و هدف اجرا و گروه اجرایی به سمت جنبه‌های کاربردیِ تئاتر معطوف شده است و در این حوزه شیوه‌هایی تحت عناوینی چون تئاتر آموزشی، سایکودراما، تئاتر شورایی و سایر شیوه‌هایی از این قبیل به عنوان زیرمجموعه‌هایی برای تئاتر کاربردی متجلی شدند. در تئاترکاربردی نیز همچون مدیوم‌های مختلف هنر کاربردی، آنچه بیش از هر چیز در اولویت و کانون توجه قرار دارد مفهوم «کاربرد» و «کارایی» است. در این گونه تئاترها شیوه‌ها و اسلوب و تکنیک‌هایی به کار گرفته می‌شود تا تئاتر در محلی خارج از سالن‌ها و مکان‌های مرسوم و به منظور سودرسانی و تاثیر نهادن بر گسترۀ وسیع‌تری از مخاطبان در راستای آگاهی‌بخشی و ایجاد تغییرات عمل کند. در این اسلوب، هدف اجراگران با اهداف تئاترهای مرسوم و متداول زیبایی‌شناسانه در تعارض و مغایرت قرار می‌گیرد.
با تامل در سیر پیدایش و گونه‌گونی نمایش کاربردی، متوجه می‌شویم که این شیوۀ مهم به طور ناگهانی و بدون پیش‌زمینه از وجه هنری و زیباشناسانه آن مجزا نشده، بلکه به تدریج از بطن این تئاتر اشتقاق حاصل کرده است. اما توان بالقوۀ وجه کاربردی در تئاتر از ابتدای شکل‌گیری درام در آن مستتر بوده است و با گذشت ایام و به ویژه در قرون معاصر تمایل به استفاده از این قابلیت‌های نهفته رفته‌رفته بیش‌تر شده است.
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد نیکلسون در کتاب درام کاربردی، اصطلاحات تئاتر کاربردی و درام کاربردی را اصطلاحاتی معرفی می‌کند که از دهۀ 1990 بر سر زبان‌ها افتادند. انواع مختلف تئاتر کاربردی را می‌توان در دسته‌های زیر طبقه‌بندی کرد:
- تئاتر برای آموزش[16] (تئاتر پداگوژیک، تعلیمی تربیتی)
- تئاتر برای درمان‌گری (سایکودراما[17]، دراماتراپی[18])
- تئاتر کودکان (تئاتر خلاقی که با همکاری خود کودکان شکل می‌گیرد)
- تئاتر میراث (تئاتر موزه)
- تئاتر بازپخش[19]
- تئاتر محیطی[20]
- تئاتر مردم ستم‌دیده
هریک از این شیوه‌های تئاترکاربردی ، نظریه‌ها و تجارب بسیار تخصصی خود را دارند که غالباً نسبت به یکدیگر متفاوت‌اند. این فرم‌ها همچنین موجبات پژوهش در شاخه‌های مختلف فلسفه و علوم‌اجتماعی به ویژه مطالعات فرهنگی، جغرافیای فرهنگی، آموزش، روانشناسی، جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی را فراهم آورده‌اند. در ضمن دستی در پژوهش در حوزه مطالعات درام، تئاتر و اجرا نیز دارند. به عبارت دیگر درام و تئاتر کاربردی تجربه‌هایی میان‌رشته‌ای به شمار می‌آیند. انتخاب هردو اصطلاح ، یعنی درام/تئاتر کاربردی، برای توصیف این فرم از نمایش برای درک اهمیت تمام فرم‌های تجربه و اجرای تئاتر است که در محیط‌های خاص برای تماشاگران متفاوت به کار برده می‌شود. اما درام کاربردی، به طیفی از تجربه های تئاتری و اجرایی که به این حوزه شکل می دهند اشاره دارد.
مشخصا در این نوشتار آنچه به عنوان تئاتر کاربردی از آن نام برده شد؛ شیوه‌هایی هستند که برای مقصود سودرسانی و آموزش‌گری در جهت آگاهی‌بخشی به مخاطبان به اجرا درمی‌آیند و در مجموع مهم‌ترین مشخصۀ آن‌ها کاربردی بودن‌شان است. در مقابل، آنچه از آن تحت عنوان تئاتر مرسوم یاد شد؛ انواع شیوه‌هایی هستند که با غایت اصلی زیبایی‌شناسانه در محیط‌های رایج و مرسوم اجرای نمایش همچون تالارها و سالن‌ها و غیره به اجرا درمی‌آیند.
منابع
پیروزفر، مهسا (1390). «خاستگاه، تاثیرات و کارکردهای تئاتر کاربردی در حوزه اجتماع». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی، دانشگاه آزاد اسلامی وحد تهران مرکزی.
فدایی‌حسین، حسین و محمدعلی خبری (1394). «تئاترکاربردی و بازسازی شرایط جنگ در مناطق عملیاتی». فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی تئاتر 63: 68-86.
موسوی پاکنهاد، مرتضی (1401). «ریشه‌یابی و شناخت تئاتر مردم ستم‌دیده و چگونگی روند تطور و تشکیل آن در ایران».
نیکلسون، هلن (1389). درام کاربردی، ترجمۀ علی ظفر قهرمانی‌نژاد. تهران: افراز.
[1] Fine art
[2] Applied art
[3] Applied theatre
[4] Applied drama
[5] Drama education
[6] Theatre in education
[7] Heritage theatre
[8] Reminiscene
[9] Aristotle
[10] Euripides
[11] Aristophanes
[12] Neoclassic
[13] Piscator
[14] Berthold Brecht
[15] Pedagogic
[16] Theatre in education
[17] Psychodrama
[18] Playback theatre
[19] Environment theatre